به افزایش قیمت‌ها و کاهش ارزش پول ملی تورم گفته می‌شود. به زبان ساده‌تر، وقتی تورم اتفاق می‌افتد، هر چیزی گران‌تر می‌شود و پول شما ارزش کمتری دارد. فرض کنید یک بطری آب در سال 2020 به طور میانگین 1 دلار قیمت داشته باشد. اما در سال 2023، قیمت همان بطری آب به 2 دلار افزایش پیدا کند. این نشان دهنده تورم است. به این معنا که با همان مقدار پولی که در دست داشته‌اید، شما نمی‌توانید به همان تعداد کالاها و خدماتی که قبلا تهیه می‌کردید، دست پیدا کنید.
میزان تورم در جامعه به عوامل متعددی بستگی دارد. از جمله این عوامل می‌توان به افزایش تقاضا برای کالاها، افزایش هزینه تولید و چاپ اضافی پول توسط دولت اشاره کرد. این ممکن است بر کشور و اقتصاد تاثیر بگذارد و باعث کاهش قدرت خرید مردم شود. بنابراین، تورم یکی از مسائل مهم در اقتصادها است که نیاز به کنترل و مدیریت دارد.
مفهوم تورم چیست؟
تورم به افزایش مستمر و کلی قیمت‌ها در اقتصاد اشاره دارد. به این معناست که کالاها و خدمات به طور معمول و به صورت پیوسته گران‌تر می‌شوند و ارزش پول کاهش پیدا می‌کند. به عبارت دیگر، تورم به این معناست که پول شما در آینده ارزش کمتری نسبت به امروز خواهد داشت.
عوامل متعددی می‌توانند بر تورم تاثیر داشته باشند. هر چه میزان تقاضا از سوی مصرف‌کننده بیشتر باشد، تورم افزایش پیدا می‌کند. همچنین، هزینه‌های تولید نباید افزایش داشته باشند. در غیر این صورت، تورم جامعه را فرا می‌گیرد. چاپ بی‌رویه پول توسط دولت‌ها نیز اصلی‌ترین عاملی است که می‌تواند ارزش پول ملی در کشور را کاهش دهد.
این پدیده می‌تواند تاثیرات مختلفی بر روی اقتصاد و زندگی روزمره افراد داشته باشد. بنابراین، کنترل تورم و مدیریت آن مهمی در اقتصادها است.
علت به وجود آمدن تورم چیست؟
معمولا علت به وجود آمدن تورم این است که افزایش درخواست برای کالاها و خدمات در بازار و از سوی مردم، افزایش می‌یابد. در اصل، هنگامی که مردم حجم بیشتری از کالاها و خدمات را می‌خرند و از آن‌ها استفاده می‌کنند، میزان تقاضا برای آن کالاها افزایش می‌یابد. وقتی مقدار تقاضا بیشتر از حجم تولید یک محصول گردد، عمده تولیدکنندگان قیمت‌ها را افزایش می‌دهند. علت این مساله آن است که تولید کنندگان می‌توانند از این موقعیت بهره‌برداری کرده و سود بیشتری کسب نمایند.
در نتیجه، وقتی مردم به صورت عمده، کالاها و خدمات را می‌خرند و تقاضا برای آن‌ها بالا می‌رود، قیمت‌ها به طور طبیعی افزایش می‌یابند. این وضعیت همان پدیده تورم است که در طولانی مدت، اقتصاد را دچار مشکل می‌سازد. به عبارت ساده‌تر، تورم به معنای این است که پول شما ارزش کمتری نسبت به قبل دارد. بنابراین شما با مقدار پول مشخص، نسبت به قبل، کالاها و خدمات کمتری می‌توانید خریداری کنید.
عوامل رشد و تشدید تورم چیست؟
عواملی که می‌توانند بر رشد و تشدید تورم در جامعه تاثیر بگذارند، متعدد هستند. این عوامل از برنامه‌ریزی‌های اقتصادی موجود در یک کشور، نشات می‌گیرند. در ادامه به علل اصلی تورم اشاره می‌کنیم.
افزایش تقاضا
هنگامی که مردم کالاها و خدمات را به مقدار بیشتری خریداری می‌کنند و مقدار تقاضا بیشتر می‌شود، قیمت‌ها افزایش می‌یابند. این ممکن است به دلیل افزایش درآمدها، افزایش جمعیت و تعداد خریداران یا افزایش اعتماد به اقتصاد باشد.
فرض کنید در یک شهر یک کافی‌شاپ وجود دارد که قهوه عالی می‌فروشد. در ابتدا، این کافی‌شاپ به شکل معمول کار می‌کند و مردم به اندازه‌ای قهوه می‌خرند که به سختی انباشت می‌شود.
اما ممکن است این کافه تصمیم به تبلیغ بگیرد و اعلام کند که به ازای هر چهار قهوه، یک قهوه رایگان می‌دهد. این اعلان باعث افزایش تقاضا و جذب بیشتر مشتریان به کافه می‌شود. در نتیجه کافه باید قهوه بیشتری تهیه کند و شاید حتی نیروی کار بیشتری برای خدمت‌رسانی به مشتریان جدید استخدام نماید. این نشان‌دهنده افزایش تقاضا در بازار است که ممکن است باعث افزایش قیمت‌ها و در نهایت تورم در اقتصاد شود.
افزایش هزینه تولید
اگر هزینه‌های تولید کالاها و خدمات افزایش پیدا کند، تولیدکنندگان ممکن است افزایش قیمت‌ها را به مصرف‌کنندگان انتقال دهند.
چاپ بیشتر پول توسط دولت
اگر دولت پول بیشتری چاپ کند و به چرخه اقتصاد وارد نماید، مقدار پول در دست مردم افزایش می‌یابد. این مساله نقش اساسی در افزایش تورم خواهد داشت.
فشار تقاضا و تامین
در بسیایر از موارد اگر میزان عرضه و تقاضا تطابق نداشته باشند، باعث افزایش قیمت‌ها می‌گردد. این امر ممکن است به دلیل مشکلات تولید، تعطیلی کارخانه‌ها یا محدودیت‌های تجاری باشد. در واقع، مقدار عرضه نباید کمتر از تقاضا باشد. زیرا ایجاد رقابت بین مصرف کنندگان منجر به افزایش بی‌رویه قیمت و ایجاد تورم خواهد شد.
تغییرات نرخ ارز
اصلی‌ترین فاکتور در کاهش ارزش پول ملی، تغییر نرخ ارز است. افت یا صعود ارز ملی می‌تواند قیمت کالاهای وارداتی را تحت تاثیر قرار دهد و به تورم منجر شود.
به طور کلی، تورم ممکن است به عنوان پدیده‌ای طبیعی در اقتصادها رخ دهد. اما اگر به میزان زیادی افزایش یابد و کنترل نگردد، می‌تواند به مشکلات اقتصادی منجر شود. بنابراین، بانک‌های مرکزی و دولت‌ها دائما در تلاش هستند تا تورم را در حد مطلوبی نگه دارند.
پیامدهای ایجاد تورم چیست؟
پیامدهای ایجاد تورم در جامعه، به همه اقشار مردم مربوط است. در واقع، هر یک از افراد جامعه به نوعی، از تورم آسیب می‌بیند. در ادامه به برخی از مهم‌ترین پیامدهای تورم برای جامعه و اقتصاد اشاره می‌کنیم:
- کاهش قدرت خرید مردم
- ناپایداری اقتصادی
- کاهش سرمایه‌گذاری
- تغییر توزیع درآمد
- سختی در برنامه‌ریزی مالی
- کاهش ارزش پس‌اندازها
- تاثیر منفی بر افراد با درآمد ثابت
تورم چگونه محاسبه می‌شود؟
محاسبه تورم عموما با استفاده از شاخص‌های مشخصی انجام می‌گیرد. یکی از معروف‌ترین شاخص‌های تورم در دنیا، شاخص قیمت مصرف‌کننده (CPI) نام دارد. این شاخص یک ابزار اصلی برای بررسی میزان تورم در جوامع مختلف است.
برای محاسبه شاخص CPI باید یک سبد مشخص از کالاها و خدماتی که معمولا توسط خانوارها مصرف می‌شوند، را انتخاب نمود. این سبد شامل مواردی مانند مواد غذایی، مسکن، انرژی، حمل و نقل، پوشاک و سایر کالاها و خدمات خواهد بود.
سپس ارزش کل سبد در دوره‌های زمانی مختلف محاسبه می‌شود. به عبارت دیگر، می‌بینیم که اگر یک خانوار سبد مشابهی از کالاها و خدمات را در دو زمان مختلف بخرد، چقدر هزینه می‌کند. مقدار افزایش ارزش سبد در دوره فعلی نسبت به دوره‌های گذشته مقدار تورم را نشان می‌دهد.
انواع تورم کدام است؟
تورم از دیدگاه علت و زمان می‌تواند به چند نوع تقسیم شود. دو نوع مهم تورم را در ادامه توضیح می‌دهیم.
تورم عرضی (Demand-Pull Inflation)
این نوع تورم زمانی رخ می‌دهد که تقاضا برای کالاها و خدمات بیشتر از تامین آن‌ها است. به عبارت دیگر، مردم بیشتر از قبل کالاها و خدمات را می‌خرند. این افزایش تقاضا، منجر به افزایش قیمت‌ها می‌شود. عواملی مانند افزایش درآمد مردم، افزایش تصاویر مالیاتی یا افزایش هزینه‌های تولید، می‌توانند به تورم عرضی منجر گردند.
تورم هزینه‌ای (Cost-Push Inflation)
در این نوع تورم، افزایش هزینه‌های تولید کالاها و خدمات، باعث افزایش قیمت‌ها می‌شود. به عبارت دیگر، عواملی مانند افزایش قیمت‌های مواد اولیه، افزایش دستمزد کارگران، یا افزایش هزینه‌های تولید به تورم هزینه‌ای منجر می‌گردند. این نوع تورم، معمولا باعث کاهش قدرت خرید مردم خواهد شد. زیرا افزایش هزینه‌ها بدون افزایش تقاضا، اتفاق می‌افتد.
تورم ممکن است به صورت مختلط هم رخ دهد. در واقعیت، اقتصادها معمولا با تاثیر ترکیبی از تورم عرضی و تورم هزینه‌ای روبرو می‌شوند.
تورم پنهان
تورم پنهان زمانی رخ می‌دهد که افزایش قیمت‌ها در برخی کالاها و خدمات به صورت نامحسوس و پنهانی اتفاق می‌افتد. این امر ممکن است به دلیل تغییرات در اندازه بسته‌بندی کالاها، کاهش کیفیت محصولات، و یا تغییر در ارائه خدمات باشد.
فرمول اندازه‌گیری تورم
برای اندازه‌گیری تورم لازم است نرخ فعلی سبد کالا و خدمات خانواده را داشته باشیم. اندازه‌گیری ارزش این سبد در زمان‌های مختلف نسبت به یک زمان پایه، مقدار تورم را نشان می‌دهد. اختلاف ارزش سبد کالا و خدمات در زمان فعلی نسبت به یک زمان مرجع، اصلی‌ترین فاکتور در محاسبه و اندازه‌گیری تورم خواهد بود. هر چه مقدار این اختلاف بیشتر باشد، سطح تورم در جامعه نیز بالاتر است. ناگفته نماند که فرمول اندازه‌گیری تورم بر حسب درصد محاسبه می‌شود.
فرض کنید که در یک سبد خانوار، کالاها و خدمات زیر وجود دارند:
- گوشت قرمز
- نان
- بنزین
- کرایه مسکن
- بلیت اتوبوس شهری
- شیر
- میوه
برای محاسبه نرخ تورم قیمت این کالاها در سال ۲۰۲۲ را در نظر بگیرید. سپس، ارزش آن‌ها در سال ۲۰۲۳ را نیز مشخص نمایید. حالا با استفاده از شاخص قیمت مصرف‌کننده (CPI)، نرخ تورم محاسبه می‌شود.
در اینجا، ما تغییرات در قیمت‌های محصولات و خدمات مختلف را در سبد مشاهده می‌کنیم و میانگین تغییرات این قیمت‌ها را به عنوان نرخ تورم گزارش می‌دهیم. در این مثال ساده، نرخ تورم برای سال ۲۰۲۳ می‌تواند به عنوان میانگین افزایش درصدی قیمت‌ها در سبد مذکور گزارش گردد.
شاخص CPI و فرمول محاسبه آن
اندازه‌گیری تورم عمدتا با استفاده از شاخص‌های تورم انجام می‌گیرد که به عنوان "شاخص‌های قیمت" نیز شناخته می‌شوند. شاخص‌های تورم ارقامی هستند که تغییرات قیمت‌های یک سبد از کالاها و خدمات را نسبت به یک دوره مرجع نمایش می‌دهند. یکی از معروف‌ترین شاخص‌های تورم در دنیا، شاخص قیمت مصرف‌کننده (CPI) است. فرمول اندازه‌گیری تورم با استفاده از این شاخص به شکل زیر است:
(ارزش سبد در دوره مرجع منهای ارزش سبد در دوره فعلی) تقسیم بر (ارزش سبد در دوره مرجع) ضربدر 100.
"ارزش سبد در دوره فعلی" نشان‌دهنده ارزش کل سبد از کالاها و خدمات در زمان فعلی است. "ارزش سبد در دوره مرجع" نیز ارزش کل همان سبد در زمان مرجع (معمولا سال یا ماه پایه) را نشان می‌دهد. این فرمول، نسبتِ تغییر ارزش سبد به ارزش سبد در دوره مرجع را به صورت درصد نمایش می‌دهد. مقدار نهایی این فرمول، نرخ تورم (CPI) را محاسبه می‌کند. درصد نمایش داده‌شده نشان‌دهنده نرخ تورم در دوره فعلی خواهد بود.
قیمت چه کالا و خدماتی در نرخ تورم محاسبه می‌شود؟
تقریبا تمامی کالاها و خدماتی که توسط اعضای یک خانواده مصرف می‌شوند، باید در سبد تورمی قرار گیرند:
- مسکن
- انرژی
- مواد غذایی
- پوشاک و کفش
- هزینه‌های حمل و نقل
- خدمات بهداشت و درمان
- رستوران، کافه و هزینه‌های تفریحی
راه کنترل تورم چیست؟
کنترل تورم یکی از چالش‌های اقتصادی مهم است که تدابیر متنوعی می‌طلبد. در ادامه، تعدادی از راهکارهای معمول برای کنترل تورم شامل موارد زیر هستند:
- تنظیم سیاست‌های پولی
- کنترل تورم در محدوده
- سیاست‌های مالی
- رقابت و بازارهای آزاد
- تولید بیشتر
- مدیریت منابع طبیعی
توجه داشته باشید که کنترل تورم یک فرآیند پیچیده است و نیاز به هماهنگی بین سیاست‌های مختلف اقتصاد دارد. این راهکارها تاثیرات مختلفی بر اقتصاد خواهند داشت و باید با دقت و توجه به شرایط خاص هر کشور، اجرا گردند.
مقایسه نرخ تورم در 10 سال گذشته
بر اساس داده‌های اقتصادی تا سال 2021، مقدار نرخ تورم ده ساله برای 2021 به قبل، به شرح زیر است:
- سال 2011: تورم حدود 21.5٪
- سال 2012: تورم حدود 27.4٪
- سال 2013: تورم حدود 35.7٪
- سال 2014: تورم حدود 15.6٪
- سال 2015: تورم حدود 12.4٪
- سال 2016: تورم حدود 8.9٪
- سال 2017: تورم حدود 10.4٪
- سال 2018: تورم حدود 33.5٪
- سال 2019: تورم حدود 41.2٪
- سال 2020: تورم حدود 42.9٪
توجه داشته باشید که این ارقام ممکن است در واقعیت برای هر کشور و شرایط مختلف متفاوت باشند. همچنین، داده‌های تورمی می‌توانند به تغییرات اقتصادی و سیاسی هر کشور و نقاط زمانی مختلف وابسته باشند.
نتایج نشان می‌دهند که میزان تورم در سال‌های نزدیک به 2021 بیشتر از سال‌های قبل از آن است. علت این مساله می‌تواند به عوامل زیر بستگی داشته باشد:
- تغییر میزان عرضه و تقاضا
- تغییر قیمت مواد اولیه مانند نفت و غذا
- وجود فشارهای سیاسی و اقتصادی مانند تحریم ها
- تغییر در عرضه پول
مزایا و معایب تورم چیست؟
تورم مزایا و معایب مختلفی برای اقتصاد و جامعه دارد. از مزایای تورم در جامعه می‌توانیم موارد زیر را بیان کنیم:
- تحریک مصرف
- کاهش بدهی وام‌دهی
- تحریک سرمایه‌گذاری
معایب تورم به مراتب بیشتر از مزایای آن است. برخی از مهم‌ترین معایب تورم در جامعه عبارتند از:
- کاهش قدرت خرید
- ناپایداری اقتصادی
- تاثیرات ناپایدار بر کسب وکارها
- از دست دادن اعتماد مردم به پول
به طور کلی، تورم یک پدیده اقتصادی پیچیده است که تاثیرات مختلفی بر افراد و جوامع دارد. مدیریت تورم یک چالش بزرگ برای سیاست‌گذاران و اقتصاددانان است.