عقد حواله یکی از عقود ویژه است که در قانون مدنی مطرح می‌شود. در این عقد، فردی که بدهی دارد (محیل)، بدهی خود را به فرد ثالث (محال علیه) واگذار می‌کند تا آن فرد، طلب طلبکار را پرداخت کند. در این رابطه، فرد طلبکار را محال یا محتال می‌گویند. عقد حواله در لغت به معنای برات، حوالت، واگذاری و محول شدن است. این عقد از نظر ظاهری شبیه به سایر عقود است، اما تفاوت‌هایی هم دارد. در حواله، محال علیه مسئولیت پرداخت را به عهده می‌گیرد و محیل تنها در صورت عدم پرداخت توسط محال علیه می‌تواند بعد از اطلاع به طلبکار، مستقیماً مسئولیت پرداخت را بر عهده بگیرد.
مهمترین ویژگی حواله این است که این عقد، محیل را از مسئولیت مستقیم پرداخت بدهی آزاد می‌کند و به محال علیه امکان پرداخت به جای محیل را می‌دهد. این قرارداد در مواردی که محیل نمی‌تواند بدهی را پرداخت کند، مفید است.
عقد حواله چیست
عقد حواله عقدی است که به وسیله آن بدهی یا طلبی از مدیون به شخص ثالث یا محال، منتقل می‌شود. به طور معمول، عقد حواله با انتقال اسناد مالی، برات‌ها، چک‌ها و سایر اسناد وثیقه‌ای صورت می‌گیرد. در این نوع عقد، محال علیه، مسئولیت پرداخت بدهی را به جای مدیون در مقابل طلبکار بر عهده می‌گیرد.
به عنوان مثال، فرض کنید شخص A بدهکار شخص B است و از انتقال بدهی به شخص C از طریق عقد حواله استفاده می‌کند. در این صورت، مسئولیت پرداخت بدهی شخص B به عهده شخص C قرار می‌گیرد و شخص A از مسئولیت مستقیم پرداخت بدهی معاف می‌شود.
در عقد حواله، محیل باید به محال بدهکار باشد. این به این معنی است که محیل باید دین یا تعهدی نسبت به محال داشته باشد. اگر محیل به محتال بدهکار نباشد، به عبارت دیگر تعهدی نداشته باشد، حواله باطل خواهد بود. در واقع، عقد حواله برای انتقال یک دین یا تعهد از محیل به محال انجام می‌شود. بنابراین برای اعتبار حواله، وجود دین یا تعهد محیل نسبت به محال ضروری است.
علاوه بر این، محیل از محال علیه طلبکار نیست. به این معنی که وقتی محیل حقوق یا مالکیت خود را به محال منتقل می‌کند، او به محال علیه بدهکار نمی‌شود. محال علیه صرفاً به عنوان واسطه برای انتقال حقوق مورد نظر عمل می‌کند و محیل به آن بدهکار نیست.
ماهیت عقد حواله و انعقاد آن
عقد حواله نوعی قرارداد مالی است که در آن طرف حواله دهنده، بدهی خود را به حواله گیرنده انتقال می‌دهد. این قرارداد به عنوان وسیله‌ای برای نشان دادن وفای به عهد و انتقال بدهی استفاده می‌شود. ماهیت عقد حواله و انعقاد آن در موارد زیر خلاصه می‌شود:
وفای به عهد
عقد حواله، نشان دهنده تعهد طرفین قرارداد به انجام معاملات خود است. طرف حواله‌دهنده با صدور حواله، تعهد می‌کند که بدهی خود را به طرف حواله گیرنده واگذار خواهد کرد. این عقد باعث می‌شود تا انتقال بدهی با رضایت طرفین صورت پذیرد.
انتقال بدهی
عقد حواله شامل انتقال بدهی به روش‌های مختلف است. طرف حواله‌دهنده با انتقال بدهی خود به طرف حواله‌گیرنده، بدهی را به طرف دیگر منتقل می‌کند. این انتقال باعث می‌شود که بدهی از ذمه حواله‌دهنده خارج شده و در ذمه حواله‌گیرنده قرار گیرد.
صاف شدن بدهی
با انعقاد عقد حواله و انتقال بدهی، بدهی به طور تمام و کمال صاف می‌شود. این یعنی طرف حواله دهنده دیگر مالک بدهی نیست و طرف حواله‌گیرنده حق مالکیت بر بدهی را پیدا می‌کند. این نوع پرداخت بدهی با رضایت طرفین قرارداد انجام می‌شود و کاملاً توافقی است.
انتقال درخواست
در بعضی موارد، عقد حواله شامل انتقال درخواست هم خواهد بود. این انتقال درخواست به معنی این است که طرف حواله گیرنده درخواست مشخصی از طرف حواله می‌پذیرد. در این حالت، عقد حواله ترکیبی از انتقال بدهی و انتقال درخواست است.
عقد حواله در قانون مدنی
در قانون مدنی ایران، حواله به عنوان یکی از انواع قراردادها تنظیم شده است و ماده ۷۳۰ قانون مدنی به قوانین حواله اشاره دارد. این ماده تعیین می‌کند که بعد از تحقق حواله، تمام فرآیندهای پرداخت بدهی بر عهده محال علیه خواهد بود. بنابراین بر اساس این ماده، برای اعتبار حواله، اراده سه طرف یعنی محیل، محال و محال علیه لازم است. به این ترتیب، محیل باید اعلام ایجاب (واگذاری) را داشته باشد و محتال و محال علیه آن را قبول کنند.
همچنین، ماده ۷۲۵ قانون مدنی تعیین می‌کند که «حواله محقق نمی‌شود مگر با رضایت محال و قبول محال علیه»؛ به این معنی که برای اعتبار حواله، نیاز است که محال و محال علیه به طور رسمی و با رضایت خود از انتقال مالکیت یا حق به عنوان نتیجه حواله مطمئن شوند.
عقد حواله به عنوان یک ابزار مالی به حساب می‌آید و در حوزه‌های مختلفی مثل تجارت، بانکداری و معاملات بین‌المللی مورد استفاده قرار می‌گیرد. این قرارداد به طرفین قرارداد اجازه می‌دهد تا بدهی‌ها را به صورت سریع و موثر منتقل کنند و به این ترتیب، فرآیند تسویه و پرداخت بدهی‌ها را آسان‌تر می‌کند.